Землеўладальнікі ў Кармянскай воласці Рагачоўскага павета Магілеўскай губерні ў канцы XVIII – пачатку XX ст.ст.
(Працяг)
У вёсцы Янаўка 1104 дзесяціны зямлі належала губернскаму сакратару Мікалаю Башмачанку, які выкупіў гэтыя землі ў 1870 г., а пазней здаў у арэнду. 904 дзесяціны было адведзена пад лес, 120 пад ворыва і 25 пад сенажаць. На гэтай тэрыторыі размяшчаўся вадзяны млын і сукнавальня, з якой арандатар атрымліваў 110 рублёў прыбытку ў год.
Вёску Сырск ў 1862 г. па спадчыне атрымала дваранка Пелагея Дорыя-Дзерналовіч. Акрамя 2000 дзесяцін зямлі, яна валодала карчмой, з якой мела прыбытку 150 рублёў, вадзяным млынам і сукнавальняй, прыбытак з якіх складаў 200 рублёў у год.
Падпалкоўнік Аляксандр Самуілавіч Мелех ў 1867 г. выкупіў 282 дзесяціны зямлі ў вёсцы Рэут. З іх лясы займалі 109 дзесяцін, ралля і сенакос – 118 і 15 дзесяцін адпаведна. Таксама ў яго ўласнасці знаходзіліся вадзяны млын і крупадзёрка, з якіх ўладальнік меў 500 рублёў гадавых.
110 дзесяцінамі раллі і 10 сенакосу ў вёсцы Кароцькі належалі мешчаніну Тамашу Васільевічу Пухоўскаму. Дадзеную тэрыторыю ён атрымаў па спадчыне ў 1867 г.
121 дзесяціна зямлі ў Короцьках належала двараніну Івану Андрэевічу Рымкевічу, які атрымаў яе ў спадчыну ў 1855 г. і пазней значна пашырыў за кошт набыцця новых зямель.
Прадстаўнік дваранскага роду Случаноўскіх, Іван Захаравіч, з 1875 г. валодаў 1160 дзесяцінамі зямлі ў вёсцы Навасёлкі, таксама ў яго распараджэнні быў млын. Акрамя таго, Случаноўскім належалі землі ў Доўскай воласці, у вёсцы Стараград – 1004 дзесяціны зямлі.
З 1870 г. 116 дзесяцін зямлі ў вёсцы Багданавічы належала штабс-капітану Антону Дзям’янавічу Хілінскаму.
Значныя змены ў землеўладанні адбыліся пасля адмены прыгоннага права ў 1861 г. Колькасць землеўладальнікаў папоўнілася былымі прыгоннымі сялянамі, а пасля Сталыпінскай рэформы лік населеных пунктаў Кармянскай воласці павялічыўся, дзякуючы стварэнню новых хутароў.
У 1910 годзе быў складзены “Спіс населеных месцаў Магілёўскай губерні”. У ім змяшчаецца спіс населеных пунктаў і іх уладальнікаў у Кармянскай воласці, а таксама прыводзіцца спіс вёсак, якімі кіравала сельская грамада.
У пачатку ХХ ст. вёскі Струмень, Бярозаўка, Барсукі, Сырская Буда, Вашчанкі, Вынашаўка, Дзянісаўка, Добрыч, Зяцькавічы, Куракаўшчына, Кучын, Лебядзёўка, Малянік, Млынок-Тарахаўка, Новая Зенькавіна, Навасёлкі, Рэут, Рудня, Старая Зенькавіна, Сырск належалі сельскай грамадзе.
У вёсцы Каменка часткай зямель валодала сельская грамада, астатняя частка знаходзілася ў аднайменным фальварку, уладальнікам якога быў дваранін А. Богуш. Землі вакол вёскі Лазовіца таксама належалі сельскай грамадзе і мяшчаніну І.П. Хадановічу.
Мястэчка Карма і земля вакол яго былі падзелены на тры часткі: першая належала грамадзе, другая – дваранам Быкоўскім, трэцяя – царкве. Царкоўныя землі меліся і ў вёсцы Навасёлкі.
Хутар Курганіца (па левым беразе Сожа) належаў мяшчанам братам Хадановічам. Хутар Астроўніца – селяніну Е. Марчанку. Хутарам Васільеўка валодала 11 сялян, прозвішчы якіх не захаваліся. У вёсцы Кароцькі ў 1910 г. налічвалася 170 уладальнікаў зямель з ліку сялян, мяшчан і дваран. Хутар Ланіца належаў 13 сялянам. 20 сялян і мяшчан валодалі зямлёй ў ваколіцы Малашкі. Землі вакол хутара Восаў належалі 7 сялянам. Ваколіцай Востраў валодала 29 мяшчан і сялян. У ваколіцы Сапагі налічвалася 78 уладальнікаў з ліку сялян і мяшчан. Землі вакол вёскі Струмень былі падзелены паміж 126 ўладальнікамі з сялян і мяшчан. Ваколіцай Хулапаўка валодала 57 сялянскіх гаспадарак.
Дваранскі род Случаноўскіх валодаў фальваркамі Бялёў, Малы Млынок, Млынок-Тарахаўка, Навасёлкі. Фальварак Бялёў-Малы, у сваю чаргу, належаў мешчаніну С. Быкоўскаму.
Дорыя-Дзерналовічы валодалі фальваркамі Гарадок (на правым беразе Сожа), Полахаць і Стэфанава.
Дваранам В. і П. Казлоўскім належаў фальварак у Рудні Добрыцкай. Фальварак Янаўка – двараніну Т. Богушу.
У 1911 г. з’яўляюцца “Спісы садаўладальнікаў Магілёўскай губерні”, складзеныя пад кіраўніцтвам сакратара Магілёўскага губернскага статыстычнага камітэта Б.А. Мельнікава. У дадзеных спісах пералічваецца колькасць фруктовых дрэў, якія належалі феадалам, і назвы вёсак, у якіх знаходзіліся сады.
Непасрэдна на тэрыторыі сучаснай Кармяншчыны дваранка Кацярына Быкоўская валодала 300 яблынямі і 3 грушамі. У вёсцы Янаўка дваранін Іван Богуш валодаў 1000 яблынь, 100 грушамі і 100 костачкавымі дрэвамі. У вёсках Навасёлкі і Тарахаўка дваране Марыя і Міхаіл Случаноўскія валодалі 500 яблынямі, 13 грушамі і 20 костачкавымі дрэвамі. У маёнтку Стэфанава знаходзіўся самы вялікі дваранскі сад, які належаў дваранскаму роду Дорыя-Дзерналовіч. Ён складаўся з 1200 яблынь, 800 груш і 100 костачкавых дрэў. Таксама на тэрыторыі Кармянскай воласці ў вёсцы Бялёў садам з 200 яблынь, 20 груш і 50 костачкавых дрэў валодаў мяшчанін Андрэй Усціновіч.
Такім чынам, дзякуючы вышэй пералічаным крыніцам ўдалося прасачыць змены ў землеўладанні і землекарыстанні на тэрыторыі Кармянскай воласці Рагачоўскага павета Магілеўскай губерні амаль за 200 год. Як бачым, некаторыя прадстаўнікі шляхты XVIII стагоддзя гублялі, прадавалі або здавалі ў арэнду свае тэрыторыі. Пасля адмены прыгоннага права шэрагі землеўладальнікаў папоўнілі сяляне, якія пасля 1861 г. здолелі стаць уласнікамі сваіх зямельных надзелаў.
І. Міроненка,
настаўнік гісторыі
гімназіі г.п. Карма